SPLIT
Nazwa miasta wywodzi się od greckiego słowa aspalathos (pachnące ziele obficie porastające okolicę). Dzisiejszy Split to dalmatyńska metropolia i pod wieloma względami centrum regionu. Miasto ma ok. 174 tys. mieszkańców, co daje mu drugie miejsce w Chorwacji po Zagrzebiu, przed Rijeką. Wjeżdżający do niego Adriatycką Magistralą mogą poczuć się nieco przytłoczeni rozległymi blokowiskami i wieloma zakładami przemysłowymi, ale tak naprawdę to, co interesuje turystów, znajduje się w obrębie starówki, w pobliżu wszystkich dworców (kolejowego, autobusowego i morskiego).
Każdego roku do Splitu przyjeżdżają tysiące turystów, pragnących zobaczyć największą atrakcję – słynny pałac rzymskiego cesarza Dioklecjana i starówkę w jego obrębie. O rozmiarach pałacu może świadczyć fakt, że w poszczególnych częściach stanęły całkiem pokaźne domy, a korytarze zmieniły się w ulice.
Również klimat służy zwiedzaniu miasta. Lata są suche, a zimy łagodne. Przeciętna temperatura lipca wynosi 25,6°C, a stycznia 7°C. Średnie nasłonecznienie to 7 godz. dziennie.
Aktualna pogoda w Splicie
Historia
Pierwsza osada powstała między IV a III w. p.n.e., a jej założycielami byli Grecy z wyspy Vis. W I w. n.e. okolice podbili Rzymianie, którzy w sąsiedniej Salonie utworzyli stolicę prowincji. Miejsce stało się sławne dzięki Dioklecjanowi (po 243-316), znanemu z nienawiści do chrześcijan. Cesarz pochodził z Salony i ostatnie lata życia zapragnął spędzić w rodzimych stronach. W 295 r. zaczęła się budowa pałacu i tę datę można uznać za początek Splitu (pałac ukończono po dziesięciu latach). Po śmierci Dioklecjana następni cesarze i ich rodziny również tu mieszkali.
W 614 r. Salona została zniszczona przez zjednoczone siły Awarów i Słowian. W IX w. okolica dostała się pod panowanie bizantyjskie, a w XI w, za rządów króla Petra Kreśimira IV, znalazła się w granicach Chorwacji. W 1420 r. Split podzielił los Dalmacji – władała nim Wenecja. Następne stulecia upłynęły pod znakiem stagnacji – stan ten trwał właściwie do I poł. XX w. Po I wojnie światowej Split znalazł się w granicach Jugosławii, a Zadar, do tej pory główne miasto Dalmacji, przejęli Włosi. Dało to impuls do rozbudowy portu i w konsekwencji doprowadziło miasto do dzisiejszej pozycji.
ZWIEDZANIE
Pałac Dioklecjana
„Gdzie ten pałac?” – pytają niektórzy po dotarciu na starówkę. Rezydencja cesarza Dioklecjana jest tak duża, że… jej nie widać. A w dodatku to, co z niej pozostało, jest w sporej części zatonięte przez nowszą zabudowę. Całość sprawia raczej wrażenie średniowiecznego miasta z antycznymi pozostałościami, otoczonego przez mury obronne, niż pałacu. Wystarczy powiedzieć, że w obrębie pałacowych murów stoi 220 budynków (głównie z XVIII ), w których mieszka ok. 3 tys. ludzi
Rezydencję Dioklecjana powstała w latach 295-305 n.e. Cesarz zbytnio nie liczył się z kosztami, sprowadzając marmury z wyspy Brać, Winili i Grecji oraz stare kolumny i sfinksy z Egiptu. Powstała prostokątna budowla o imponujących rozmiarach 215 x 181 m, z murami obronnymi o wysokości dochodzącej do 26 m i o 2 m grubości, o 16 basztach. Nie myślano wtedy o budowaniu podobnych umocnień od strony morza, nie było bowiem jeszcze promenady, a mury obmywały fale. Do pałacu wchodziło się przez cztery bramy: Złotą, Srebrną, Brązową i Żelazną. Wnętrze podzielono na cztery sektory, między którymi przebiegały dwa prostopadłe trakty komunikacyjne: Decumanus (równoległa do wybrzeża) i Cardo. Północną część rezydencji zajmowała służba i straże, cesarz miał apartamenty z widokiem na morze.
Perystyl i westybul
Centralną część pałacu wyznaczał podłużny dziedziniec – perystyl (35 x 13 m), pełniący funkcje reprezentacyjne, obniżony kilkadziesiąt centymetrów w stosunku do poziomu ulic, które zbiegają się przy jego północnym krańcu. Od strony katedry plac zamyka rząd połączonych ze sobą sześciu korynckich kolumn. Nieopodal siedzi egipski sfinks z czarnego granitu, który ma 3,5 tys. lat, a wygląda, jakby wyrzeźbiono go niedawno. Westybul to oficjalne wejście do cesarskich apartamentów. Widać go z lewej strony, jeśli stoi się tyłem do katedry. Na pierwszym planie cztery kolumny podpierają masywny fronton ozdobiony rzeźbionymi motywami roślinnymi.
Katedra św. Dujama
Po wschodniej stronie perystylu stoi dawne mauzoleum Dioklecjana – ośmiokątna konstrukcja otoczona przez 24 kolumny, z wejściem strzeżonym przez sfinksy i lwy. Wewnątrz po cesarskich czasach zachowały się korynckie kolumny i fryz ponad nimi, przedstawiający m.in. Dioklecjana i jego żonę oraz sceny mitologiczne (np. Eros na polowaniu). Pod koniec VII w. z inicjatywy pierwszego arcybiskupa miasta mauzoleum przekształcono w katedrę (katedrala svetog Duje, pierwotnie św. Marii). Na przestrzeni dziejów świątynia była wielokrotnie przebudowywana.
Do kościoła, codz. 8.00-20.00; 5 kn) wchodzi się przez romańskie drzwi z orzechowego drewna (5 x 3,5 m), z 28 kwadratowymi wnękami, w których wyrzeźbione zostały sceny z życia Chrystusa (dzieło Andriji Buvina z 1214 r.). Wnętrze to istna mieszanka stylów. Romański reprezentuje XIII-wieczna ambona stojąca na sześciu kolumnach, z ptakiem siedzącym na balustradzie. Z tego samego wieku pochodzą najstarsze w Dalmacji ławy za głównym ołtarzem. Późnogotycki jest prawy ołtarz – dzieło Bonina z Mediolanu (1427 r.). Obok ołtarza zobaczyć można XV–wieczne freski Dujama Vuśkovića. Pierwotna płyta sarkofagu z wizerunkiem św. Dujama została w 1770 r. zastąpiona przez kopię (oryginał przeniesiono do świątyni Jowisza). Lewy ołtarz św. Anastazego (sv. Staś) to rzeźbiarskie arcydzieło Juraja Dalmatinca (1448 r.). Centralną sceną jest Biczowanie Chrystusa, w której Chrystus – co nietypowe – próbuje uciec prześladowcom. Barokowy ołtarz główny pochodzi z XVII w. Na cyborium umieszczono niewielkie obrazy M. Ponzonija, a nieco z bolcu gotycki drewniany krucyfiks z XIV w. Jeszcze jeden barokowy ołtarz (z 1767 r.) jest z północnej strony. Poświęcony został patronowi kościoła, a wyrzeźbił go G.M. Morlaiter. Poniżej poziomu katedry mieści się krypta, przekształcona w późniejszych czasach w kaplicę św. Łucji.
W katedrze są tez: skarbiec i archiwum z bogatą kolekcją romańskich i późniejszych przedmiotów liturgicznych, nierzadko wykonanych ze złota. Szczególną urodą wyróżnia się cyborium z 1522 r. Spośród zgromadzonych rękopisów warte uwagi są: ewangeliarz z VIII w., tzw. Supetarski kartular z XI w. i XIII-wieczna Historia salonitana autorstwa Toma Arhidakona.
Najbardziej charakterystycznym elementem katedry (i całego miasta) jest wysoka, 61-metrowa, wolno stojąca romańska dzwonnica (zvonik; codz. 8.00-20.00; 5 kn). Zaczęto wznosić ją w XIII w., a prace ostatecznie ukończono w XVII w. Mimo tak długiego okresu budowy nie była to udana konstrukcja. Już pod koniec XVIII w. zaczęła się przechylać i stwarzać poważne zagrożenie. Rozebrano ją, a w 1908 r. ponownie ustawiono. Można docenić trud budowniczych, patrząc na wieżę z oddali – jest masywna i lekka zarazem. Efekt ten osiągnięto dzięki bardzo wysokim biforiom (podwójne okna), umieszczonym po dwa w każdej ścianie na każdym piętrze – dzięki nim odnosi się wrażenie, jakby konstrukcja była ażurowa. Na dzwonnicę można wejść, żeby przyjrzeć się pałacowi z lotu ptaka – naprawdę warto!
Świątynia Jowisza Naprzeciwko dzwonnicy odchodzi z perystylu wąska uliczka Kraj sv. Ivana, prowadząca do dawnej rzymskiej świątyni Jowisza (Jupiterov hram; podczas pisania przewodnika w remoncie, po zakończeniu prac ma być czynna 8.00-20.00; 5 kn). W VII w. przekształcona została w chrześcijańskie baptysterium. Kamienna budowla na wysokim fundamencie od zewnątrz wyróżnia się bogato zdobionym portalem i kolumnami oplecionymi roślinnymi ornamentami. Wnętrze przy kryte jest cennym kasetonowym sklepieniem. Na środku stoi zbudowana na planie krzyża chrzcielnica, ozdobiona m.in. płytą z wizerunkiem Chrystusa oraz słynną XI-wieczną płaskorzeźbą przedstawiającą króla Zvonimira na tronie. Warte uwagi są też: bardzo stare sarkofagi (nawet z VII w.) zasłużonych arcybiskupów, płyta z rzeźbą św. Dujama dłuta Bonina z Mediolanu (1427 r., przeniesiona z katedry w 1770 r.), ozdobny fryz na trzech ścianach i figura Jana Chrzciciela, dzieło Ivana Mestrovića. Pod podłogą jest krypta, w której dawniej odprawiano nabożeństwa. Wejścia pilnuje egipski sfinks bez głowy.
Pozostałe atrakcje pałacu Idąc na północ przedłużeniem perystylu (ul. Dioklecijanova), po chwili dochodzi się do pałacu Ivellio (Agubio), po lewej. Warto zwrócić uwagę na jego gotycki portal (wewnątrz jest renesansowy dziedziniec). Od północnej strony ulica kończy się Bramą Złotą (Porta Aurea), wyprowadzającą dawniej w kierunku Salony. Do dzisiaj widoczne są ślady jej świetności. Niedaleko za bramą stoi słynny pomnik Grgura Ninskiego.
Wracając na południe ul. Dioklecijanovą, można skręcić w lewo, w ul. Papalićevą, i dojść do pałacu Papalić, obecnie Muzeum Miejskiego (zob. Muzea i galerie). Budynek uważa się za najcenniejszy gotycki zabytek w Splicie. Nic dziwnego – powstał wg projektu Juraja Dalmatinca. Zdobi go bogato rzeźbiony portal i poczwórne okno od południowej strony, zachowały się też oryginalne gotyckie sklepienia.
W kierunku równoleżnikowym biegnie przez pałac dawny Decumanus (dzisiejsze ulice Kreśimirova i Poljana Kraljice Jelene). Od zachodu zamyka go podwójna Brama Żelazna (Porta Ferrea). Wcześniej z północnej strony stoi dom z ozdobnym frontem – pałac Cindro (XVII w.), uważany za najważniejszą barokową budowlę w mieście. Od strony wschodniej główny trakt pałacowy kończy się Bramą Srebrną (Porta Argentea), za którą zaczyna się targowisko.
Poza pałacem
Tuż na północ od Bramy Złotej wznosi się znany pomnik Grgura Ninskiego autorstwa Ivana Meśtrovića. Grgur, w X w. biskup Ninu (biskupstwo obejmowało cały kraj), zasłynął wprowadzeniem odprawiania nabożeństw w języku ojczystym. Przechodząc obok pomnika, warto dotknąć wielkiego palucha u nogi biskupa – podobno przynosi to szczęście. Pomniejszona kopia pomnika Grgura stoi w Ninie.
Nieopodal zachowały się pozostałości po przedromańskim kościele św. Eufemiji, który służył klasztorowi Benedyktynów. Pierwsze informacje o nim pochodzą z 1069 r., a jego kres przyniósł pożar w 1877 r. Z pożogi ocalały jedynie fragmenty trzynawowej świątyni, dzwonnica oraz gotycka kaplica św. Arnira (1445 r.) – kolejne dzieło Juraja Dalmatinca. Jej wnętrze można zobaczyć przez zabezpieczającą szybę. Opuszczając pałac zachodnią Bramą Żelazną, wychodzi się na Narodni trg (Pjaca) o nieregularnych kształtach, znacznie większy od perystylu -to centrum średniowiecznego Splitu. Przy bramie w XVI w. dobudowano Wieżę Zegarową, zaburzając nieco jej symetrię. Najbardziej rzuca się w oczy wysunięty budynek dawnego gotyckiego ratusza z 1443 r., obecnie Muzeum Etnograficzne). Ma dwa różniące się piętra. Niższa kondygnacja z loggią jest oryginalna, a wyższe piętro – zniszczone w 1820 r. – odnowiono w stylu neogotyckim. Na prawo od ratusza wznosi się połączony z nim mostkiem renesansowy pałac rodziny Karepić z XVI w, a w północno-wschodnim narożniku placu warto zwrócić uwagę na gotycki pałac Cambij z XV w. Interesująca jest także płaskorzeźba św. Antoniego (1394 r.) na budynku w południowo-wschodnim rogu.
Tuż za południowo-zachodnim narożnikiem pałacu, niemal przy nabrzeżu jest Radićev Trg – plac z ośmioboczną basztą (Hrvojeva kula) i pomnikiem pisarza Marko Marulića (1450-1524). Na tyłach Marulića stoi duży pałac Milezi, dawniej siedziba Muzeum Morskiego. Plac ma jeden duży plus – nie ma na nim lokali gastronomicznych z ogródkami.
Na zachód od starówki wznosi się wzgórze-półwysep Marjan (178 m n.p.m.). Jeszcze przed rozpoczęciem budowy Pałacu Dioklecjana Rzymianie zbudowali na nim świątynię Diany. Rośnie tu 168 ha lasu (posadzony dopiero w XIX w.). To idealne miejsce, by odpocząć od miejskiego zgiełku.
Muzea i galerie
Muzeum Miejskie (Gradski muzej; ul. Papalićeva 1; www.mdc.hr/splitgr w sezonie wt.-pt. 9.00-12.00 i 18.00-21.00, sb. i nd. 10.00-12.00, pn.- zamkn.; 10kn/5kn), założone w 1946 r., mieści się w gotyckim pałacu Papalić, w sercu starówki. Wystawa poświęcona dziejom miasta i jego rozwojowi w poszczególnych okresach historycznych zajmuje trzy piętra. W kolekcji wyróżnić można m.in.: XVII-wieczną broń, zbiory numizmatyczne i szlacheckie herby.
Muzeum Archeologiczne (Arheolośki muzej; ul. Zrinjsko-Frankopanska 25, mniej więcej kilometr na północny zachód od pałacu; n – 021/31 8720, www.mdc.hr/splitarh ; w sezonie wt.-sb. 9.00-12.00 i 17.00-21.00, nd. 9.00-12.00, pn. – zamkn.; 20/10 kn) powstało w 1820 r., jest więc najstarszym obiektem tego typu w Chorwacji. Wystawę poświęcono głównie starożytności: obejrzeć można liczne przedmioty z pobliskiej Salony (dużo rzeźb nagrobnych), rzymskie wyroby ze szkła, grecką ceramikę.
W Muzeum Chorwackich Zabytków Archeologicznych (Muzej Hrvatskih Arheolośkih Spomenika; ul. Gunjaćina, południowa część półwyspu Marjan, blisko nabrzeża, 30 min spokojnego marszu od centrum), http://www.mhas-split.lu/ pn .b. 9.00-20.00; 10/5 kn) wystawa ma co prawda podobną tematykę, jak w Muzeum Archeologicznym, ale poświęcona jest średniowieczu. Sporo zgromadzonych przedmiotów dotyczy okresu władania chorwackich królów (fragmenty kamieni z inskrypcjami, nagrobków, ołtarzy, jak również broń i biżuteria).
Galeria Meśtrović (Śetaliśte Ivana Meśtrovića 46, w tym samym kierunku, jak do Muzeum Chorwackich Zabytków Archeologicznych, tylko dalej; w sezonie wt.-sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-15.00, w pn. zamkn.,- 15/10 kn) to bardzo ciekawa kolekcja dzieł jednego z najsłynniejszych chorwackich rzeźbiarzy. Podłużny budynek, w którym się mieści, zaprojektował Meśtrović. Artysta mieszkał tu i tworzył kolejne dzieła aż do śmierci w 1962 r. Warto wiedzieć, że z tym samym biletem można zwiedzić tzw. Kaśtelet Meśtrović (Śetaliśte Ivana Meśtrovića 39; te same godziny otwarcia, co galeria) – pobliską obronną budowlę, którą artysta kupił i przysposobił jako miejsce wystawowe dla swojego cyklu drewnianych płaskorzeźb przedstawiających życie Chrystusa.
Muzeum Morskie (Pomorski muzej; ul. Glagoljaska 18, niecały kilometr na wschód od pałacu; w sezonie wt.-nd. 9.00-13.00 i 18.00-20.00) założono w 1925 r. Gromadzi się w nim eksponaty związane z dziejami żeglugi adriatyckiej od starożytności po czasy dzisiejsze.
Muzeum Etnograficzne (Etnografski muzej; Narodni trg 1, w dawnym ratuszu; wO21/344164; w sezonie wt.-pt. 9.00-12.00 i 18.00-21.00, sb. i nd. 10.00-12.00, w pn. zamkn.; 10/5 kn) ma ponad 20 tys. etnograficznych eksponatów, wśród nich tradycyjne stroje, zbiór instrumentów muzycznych, broń i biżuterię.
Muzeum-klasztor Franciszkanów (Franjevaćki samostan; Poljudsko Setaliśtc 17, ok. 30 min marszu na północ od centrum; zwiedzanie po wcześniejszym umówieniu).