KOTOR
Kotor wygląda jak wykuty w skale port i forteca.Gdyby zorganizować konkurs na najładniejszą starówkę na wschodnim wybrzeżu Adriatyku, Kotor (22,5 tys. mieszkańców) miałby szansę zająć drugie miejsce po Dubrowniku. Zabytkowa część miasta od 1979 r. wpisana jest na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO jako jedyny czarnogórski obiekt nieprzyrodniczy. Plątanina uliczek z wyślizganego kamienia i placów z licznymi świątyniami stwarza niepowtarzalny klimat, mimo że spora część zabudowy została odtworzona po trzęsieniu ziemi w 1979 r. Ponad tym wszystkim wznoszą się mury obronne, wiodąc do ulokowanej wysoko na wzgórzu twierdzy św. Jana (świetny punkt widokowy).
Miasto ma przyjazny klimat – średnia roczna temperatura wynosi 15,2°C (VII 25°C, I 7,4°C), a od połowy maja do początku października temperatura wody w zatoce przekracza 18°C.
Jadąc z Cetinje, warto pamiętać, że droga przez Budwę jest o wiele szybsza (choć na mapie na taką nie wygląda), a przez przełęcz Krstac – trudna i atrakcyjna widokowo,- wyjazd z Kotoru w stronę Budwy i tuż przed tunelem skręt w prawo – drogowskaz „Vrmac”. Trasa Kotor – Budwa jest łatwa do pokonania dzięki bezpłatnemu tunelowi tuż za Kotorem (nie trzeba jechać przez Tivat). Starówka znajduje się przy głównej szosie, a po jej drugiej stronie (nad wodą) jest parking strzeżony (0,60 €/godz.).
Starówka znajduje się przy samym końcu Kotorskiego zalivu. Ma kształt trójkąta, ograniczonego z dwóch stron przez wodę a z trzeciej – przez wzgórze, na którym wznoszą się mury obronne (otaczają miasto również od strony wody). W niesamowicie chaotycznym labiryncie uliczek i placyków bardzo łatwo jest się zgubić, ale to też pewnego rodzaju przyjemność. Lepiej jednak nie wchodzić tu bez mapy. Główny Trg Oktobarske revolucije (pl. Rewolucji Październikowej) rozpościera się przy bramie Głównej, od strony portu. Starówka jest wyłączona z ruchu kołowego.
Kemping Stoliv Niewielki obiekt w osadzie Stoliv, nad zatoką, za Prćanjem.
Plaże Kotor nie ma zbyt wielu miejsc kąpielowych, ale można podjechać do Dobron lub na odległy o 10 km Markov Rt (za Prćanjem). W tym drugim żwirowa plaża ma ok. kilometra długości i 10 m szerokości.
HISTORIA
Pierwsi ludzie pojawili się tu w neolicie, nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy została założona stała osada. Na pewno była już za czasów greckich (nazywała się wówczas Akańon). Rzymianie przechrzcili ją na Acruvium, a w 476 r.; kiedy przeszła pod władanie Bizancjum, przyjęła nazwę Dekaderon. Średniowieczne miana (Catarum, Cateia) były już bliższe współczesnemu, które zostało nadane prze. Słowian. Rozwój miasta nastąpił pod koniec XII w, kiedy znalazło się pod władaniem serbskiej dynastii Nemanjić i uzyskało szeroką autonomię. Kotor stał się ośrodkiem handlowym, przybywały tu liczne karawany W XIV w. nastały rządy królów chorwacko-węgierskich, a później – bośniackich. Na pocz. XV w. Kotor uniezależnił się od wszelkich zwierzchności, tworząc niepodległą republikę Jednak zagrożenie ze strony Turków było tak silne, że mieszkańcy poprosili o protektorat Wenecję. Pod zarządem weneckim miasto pozostawało od 1420 do 1797 r. W tym czasie rozbudowano mury obronne, czyniąc je niedostępnymi nawet dla Turków (nigdy nie zdobyli Kotoru). Rozwijała się również architektura wewnątrz murów, choć nie bez przeszkód – w latach 1537, 1563, 1667 i 1729 miasto niszczyły silne trzęsienia ziemi. Po upadku Wenecji pojawili się Austriacy i uznali zatokę za wymarzony port dla swojej floty. Nieco zamieszania wprowadziły wojny napoleońskie, podczas których miasto przechodziło z rąk do rąk (rosyjskich, francuskich, czarnogórskich), ale w 1814 r. Austriacy powrócili i pozostali do końca I wojny światowej. W 1918 r. okolica została częścią Jugosławii. Podczas II wojny światowej miasto okupowały najpierw wojska włoskie, później niemieckie. Wyzwolenie nastąpiło 21 listopada 1944 r.
W połowie kwietnia 1979 r. Kotor zniszczyło trzęsienie ziemi (7,3 stopnia w skali Richtera). Uszkodzonych zostało ok. 600 zabytkowych budynków. W tym samym roku UNESCO umieściło miasto na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego.
ZWIEDZANIE
Mury obronne i twierdza św. Jana. Pierwsze fortyfikacje powstały w czasach panowania Bizancjum (IX w.), później rozbudowali je Wenecjanie i Austriacy, tak więc ostateczne roboty zakończyły się w XIX w. Mury opasują starówkę od strony zatoki i rzeki Śkurda, wspinając się na wzgórze, zamykające zabudowę z trzeciej strony. Ich łączna długość wynosi 4,5 km, wysokość dochodzi do 20 m, a szerokość waha się między 2 m a 15 m (najwyższe parametry dotyczą twierdzy). Do miasta można wejść przez trzy renesansowe bramy: Bramę Główną, od strony portu (Glavna gradska vrata; 1555 r.), Bramę Północną, od strony rzeki (Sjevema gradska vrata; 1540 r.) i Bramę Południową (Jużna gradska vrata). Ta ostatnia powstała w X w, a przebudowano ją ok. 1550 r. Na Bramie Północnej umieszczono zapis upamiętniający tureckie oblężenie z 1539 r. Turcy, pod wodzą Hajredina Barbarosy (Czerwonobrodego), natarli na miasto siłą 30 tys. żołnierzy i 200 okrętów, ale kotorskie fortyfikacje, w połączeniu z dęterminacją obrońców, okazały się silniejsze. Jeśli ktoś chce pójść na niższą część murów (od strony zatoki, bezpł.), powinien wejść do miasta przez Bramę Główną, skręcić w lewo, przejść przez Trg Oktobarske revolucije i na jego tyłach skręcić w lewo.
Znacznie ciekawsza jest wyprawa do twierdzy św. Jana (Cvrkva sv. Ivana, bezpł.). Wyrusza się z Trg 21. novembar, przy Bramie Północnej. Stoi na nim kościół św. Marii, na którego tyłach zarośnięte schody prowadzą w górę, ponad zabudowę. Dalej idzie się zakosami po stopniach, wzdłuż niewysokich obwałowań. Po 15 min marszu dociera się do kościółka Gospe od Zdravlja (1500 r.) z ciemną wieżą, zakończoną ośmiobocznym hełmem i wnętrzem z podświetlonym ołtarzem patronki. Wzniesiono go dla ochrony mieszkańców przez epidemiami. Miejsce stanowi dobry punkt widokowy na miasto i okolice (choć starówka lepiej wygląda od środka niż z góry). Dalej trasa biegnie do zajmującej szczyt wzgórza (260 m n.p.m.) twierdzy, którą osiąga się po ok. 30 min. Jak obliczono, z miasta prowadzi tu 1426 stopni (spacer świetnie robi na kondycję). Fortecę zapewne zaczęli wznosić Wenecjanie, żeby chronić Kotor przed Turkami. Jej mury mają kilka warstw i dochodzą do 15 m grubości. Labirynt kamiennych budowli przypomina nieco prekolumbijskie miasta. Podczas zwiedzania, które może sprawiać dużą przyjemność, ponieważ zwykle nikogo tu nie ma, trzeba uważać na niezabezpieczone przejścia po murach.
Za twierdzą jest stara droga, prowadząca przez góry w głąb lądu (stoi przy niej kaplica). Można podejść w górę (im wyżej, tym lepsze widoki na Bokę).
Starówka
Rozplanowanie przestrzenne starówki spędza sen z powiek pilotom wycieczek zorganizowanych – zawsze ktoś się zgubi. Nawet wędrując na własną rękę, z przewodnikiem i mapą, niejednokrotnie trzeba pytać miejscowych o drogę. Poniższy opis ma formę trasy, zaczynającej się i kończącej przy Trgu Oktobarske revolucije.
Trg Oktobarske revolucije i okolice
Rozpocząć warto przy Bramie Głównej, przy porcie i Magistrali. Za nią znajduje się największy plac starówki, Trg Oktobarske revolucije (dawniej Trg od Orużja – plac Broni). Najbardziej charakterystyczną budowlą jest tu ceglasta Wieża Zegarowa (Gradski Toranj, Sat Kula) z 1602 r, zwieńczo na kopertowym dachem na czterech kolumnach. Przed nią stoi nietypowy pręgierz, ze szczytem w kształcie piramidy. Na lewo od bramy, po tej samej stronie placu, ciągnie się podłużny pałac weneckiego namiestnika (Palata Providureva), którego budowę ukończono w 1763 r. Północną stronę placu zajmowały dawniej arsenał i teatr (w czasach napoleońskich).
Naprzeciwko wieży zegarowej (z prawej strony, patrząc z bramy) stoją dwa obszerne pałace: Bizanti (po lewej; XVII w, gotycki portal) i Beskuća (nr 364; 1776 r., też gotycki portal). Wąska uliczka między nimi wiedzie na niewielki Trg Oslobodenja. Z lewej strony tego podłużnego placu wznosi się XVI-wieczny pałac Pima (Palata Pima), prezentujący mieszankę stylów – renesansu i baroku. Zdobią go balkony z ładnymi balustradami, a wewnątrz mieści się restauracja. Po drugiej stronie placu znajduje się pałac Buća, którego początki sięgają XII-XIV w. Uliczka z przeciwległego krańca placu doprowadzi na Trg Ustanka.
Katedra i okolice. Głównym budynkiem przy Trgu Ustanka jest katedra św. Tripuna (katedrala sv. Tripuna) – jeden z najstarszych romańskich kościołów nad Adriatykiem. Zaczęto go budować w 1116 r., a więc – jak podkreślają miejscowi kilkadziesiąt lat przed paryską Notre Damę. Po licznych trzęsieniach ziemi wielokrotnie był odbudowywany (nadal jednak dominuje styl romański). Fasada od strony placu to przede wszystkim dwie czworoboczne wieże (jedna wyższa), wzniesione przez mistrzów z Korćuli w XVII i XVIII w. Między nimi znajduje się obszerne łukowe przejście, w którym często siedzi sprzedawca widokówek i przewodników turystycznych. Nad przejściem widnieje galeria z 1674 i – dzieło Pavla Pavlovića z Korćuli Wnętrze to trójnawowa bazylika z ciekawie zrośniętymi kolumnami oddzielającymi nawy. Nad bocznymi na wami umieszczono po trzy triforia z ładnie zwieńczonymi kolumienka mi. Nad ołtarzem stoi na czterech nogach romańsko-gotyckie cyborium z 1362 r., składające się z kilku pięter daszków, zwężających się ku górze i wspartych na misternie wykonanych kolumienkach. Za budowlą jest srebrna płyta z 1440 r. z wizerunkami świętych, autorstwa Hansa z Bazylei. XIV-wieczne freski ze świętymi zachowały się też w górnej części niektórych arkad. Lewą stronę zajmuje drewniana intarsjowana ambona. W prawej nawie umieszczono renesansowy nagrobek biskupa T Bizanti (XVI w). Katedralny skarbiec zawiera m.in. tryptyk Girolama da Santacrocego, wczesnochrześcijański sarkofag i wiele złotych i srebrnych rekwizytów liturgicznych.
Na lewo od katedry stoi pałac Drago (Palata Drago) z przełomu XV i XVI w, wyróżniający się pięknym gotyckim oknem w przejściu nad ulicą. Obok jest wejście do Pałacu Biskupiego (zielone drzwi) z zacisznym, pełnym zieleni dziedzińcem. Przy placu znajdują się też budynek władz miejskich i archiwum.
Mniej więcej na tyłach katedry i Pałacu Biskupiego stoi mała cerkiew św. Pawła (crkva sv. Pavla) z 1226 r., później przebudowana. Zachowały się w niej fragmenty XV-wiecznych fresków. Od cerkiewki można pójść dalej uliczką, w kierunku przeciwnym niż katedra.
Muzeum i okolice Niedaleko za cerkwią św. Pawła, po tej samej stronie ulicy, jest niewielka cerkiew św. Józefa (Crkva sv. Josipa) z 1631 r. Skręcając w lewo, potem w prawo i znowu w lewo, dojdzie się do Trgu Bokeljske mornarice, w samym sercu starówki. Wznosi się przy nim barokowy pałac Grgurina (Palata Grgurina) z XVIII w. Ma w nim siedzibę Muzeum Morskie Czarnogóry (Pomorski muzej Crne Gore; pn.-sb. 8.00-18.00, nd. 9.00-12.00; 1 €/os., nie ma zniżek), uważane za najlepszy tego typu obiekt na wschodnim wybrzeżu Adriatyku. Bardzo cenna kolekcja (podzielona na 11 części) poświęcona została dziejom miejscowego żeglarstwa, m.in. ciekawe są dokumenty lokalnego cechu żeglarskiego z 1155 r. i miniatury okrętów. Nieopodal muzeum stoi niewielki kościół św. Anny (crkva sv. Ane; uliczką odchodzącą na prawo od frontu pałacu i w lewo) z XII w. Zachowały się w niej resztki fresków z XV w.
Północna część starówki.
Wychodząc z Trgu Bokeljske ulicą na lewo od wejścia do muzeum, po chwili dochodzi się na jeden z najpiękniejszych placów w mieście – Trg Bratstva i Jedinstva, wyglądający jak wyłożony kafelkami. Na jego środku ukośnie stoi romańsko-bizantyjska cerkiewka św. Łukasza (Crkva sv. Lukę) z 1195 r. Nad wejściem jest niewielkie biforium, a front wieńczy dzwonnica. Nawę przykrywa niewielka kopułka, a wewnątrz znajduje się piękny ikonostas z końca XII w. (niestety, zwykle obiekt jest zamknięty).
Od północy plac zamyka cerkiew św. Mikołaja (Crkva sv. Nikole), wzniesiona w 1910 r. w stylu serbsko-bizantyjskim (jej poprzednika zniszczyło trzęsienie ziemi w 1896 r.). Nawę wieńczy duża kopuła, której motyw powtórzony jest na szczytach dwóch wież. Nad wejściem widnieje mozaika z patronem. Warto odwiedzić ten obiekt dla bogatej kolekcji ikon (8.00-13.00 i 17.00-22.00).
Skręcając przy cerkwi w prawo, wkrótce dojdzie się do jeszcze jednego urokliwego placu – Trgu 21. Novembar, przy murach i Bramie Północnej. Stoi na nim kolegiata św. Marii (kolegiata sv. Marije, zwanej również Marije od Rijeke) – piękna romańska świątynia z 1221 r. Jest konstrukcją jednonawową, z nawą w nietypowe biało-fioletowe paski (z takich kamieni została zbudowana). Dach przykrywają szare dachówki, podobnie jak wyrastającą ze środka ośmioboczną kopułę. Z całością dobrze komponuje się dzwonnica z kopertowym dachem (1771 r.). We wnętrzu świątyni są pozostałości fresków z końca XIV w. oraz wczesnochrześcijańskie baptysterium z VI w.
Przy schodach-uliczce, odchodzących z placu na wyższą część murów, stoi pałac Grubonja (Palata Grubonja), w którym w 1326 r. otwarto aptekę.
Wracając tą samą drogą na Trg Bratstva i Jedinstva i idąc dalej prosto, dochodzi się po chwili do kościoła św. Klary (Crkva sv. Klarę) z XIV w. (w XVII w. przebudowany). W jednonawowym wnętrzu warto rzucić okiem na barokowy ołtarz główny z marmurowymi rzeźbami patronki i św. Franciszka (1708 r.). Barokowe są też ołtarze boczne, m.in. św. Antonia Padewskiego i św. Łucji z prawej strony.
Za kościołem św. Klary uliczka wiedzie dalej (na zachód). Skręcając w pierwszą ulicę w lewo, dotrze się do nieciekawego placu Trg od kina, w którego kącie stoi kościół św. Michała (crkva sv. Mihaila) z XI w. Zewnętrzny wygląd świątyni nie budzi podziwu, ale w środku zachowały się XV-wieczne freski. Przy kościele w lewo odchodzi uliczka do dawnego kościoła Ducha Świętego (Crkva sv. Duha; 1449 r.), w którym odbywają się koncerty. Z Trgu od kina jest już blisko do Trgu Oktobarske Revolucije.
OD KOTORU DO HERCEG-NOVI
Trasa wzdłuż Boki Kotorskiej jest niezwykle atrakcyjna widokowo, tym bardziej że szosa w niektórych miejscach przebiega bezpośrednio nad wodą. Można skorzystać z wygodne i przeprawy promowej Kamenari-Lepetane, ale ze względów krajobrazowo-krajoznawczych lepiej objechać całą zatokę.